Ποιος στέκεται εμπόδιο στα σχέδια της Τουρκίας

Οι φιλοδοξίες της Τουρκίας για ηγετικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή φαίνεται πως «σκαλώνουν» σε δύο μέτωπα. Το πρώτο είναι ο διακεκηρυγμένος στόχος της κυβέρνησης Έρντογαν να αναλάβει ρόλο μεσολαβητή στο Μεσανατολικό.
Οι Τουρκικές φιλοδοξίες ανάληψης ενός δύσκολου έργου προσκρούουν στην αντίθεση πολλών μελών της Ισραηλινής κυβέρνησης στην ιδέα να ανατεθεί ένας τόσο σημαντικός ρόλος σε μία μουσουλμανική χώρα, και δη σε μία κυβέρνηση ισλαμικών καταβολών.

Το δεύτερο μέτωπο όπου η βιασύνη της Τουρκίας να «δώσει τέλος σε όλες τις διαφορές με τους γείτονές της» δε φαίνεται πως θα φέρει γρήγορα τα επιθυμητά από την Άγκυρα αποτελέσματα είναι η προσέγγιση με την Αρμενία.
Πέρσι τον Οκτώβριο υπεγράφη στη Ζυρίχη «οδικός χάρτης» από τους υπουργούς εξωτερικών Αρμενίας και Τουρκίας, Έντουαρντ Ναλμπαντιάν και Αχμέτ Νταβούτογλου, για την καθιέρωση διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών. Για υπογραφή της συμφωνίας άσκησε πιέσεις η Χίλαρι Κλίντον, που παρέστη στη Ζυρίχη και αποτέλεσε σημαντικό έργο πυρόσβεσης στις μεταξύ των πλευρών εντάσεις. Τουρκία και Αρμενία δεν απέκτησαν ποτέ διπλωματικές σχέσεις, ενώ η Τουρκία αποφάσισε να κλείσει το 1993 τα σύνορά της με την Αρμενία προκειμένου να εξαναγκάσει την τελευταία σε παραχωρήσεις στο μέτωπο του Αρτσάχ (Ναγκόρνο Καραμπάχ).
Στην προοπτική της εξομάλυνσης των διμερών σχέσεων ορθώνονται δύο ανυπέρβλητα, πιστεύουν πολλοί, εμπόδια. Το πρώτο, αφορά την Αρμενική Γενοκτονία, η αναγνώριση της οποίας αποτελεί – σύμφωνα με το σύνταγμα και τη Διακήρυξη Ανεξαρτησίας της Αρμενικής Δημοκρατίας – κρατική πολιτική και στόχο της τελευταίας. Αντίθετα, η συστηματική εκστρατεία άρνησής της, αλλά και η προβολή της θέσης ότι οι Αρμένιοι ήταν αυτοί που κατέσφαξαν τους Τούρκους και όχι το αντίθετο, αποτελεί την επίσημη πολιτική του τουρκικού κράτους. Εξίσου επίσημη πολιτική η απουσία της λέξης «Αρμενικός» από σχεδόν όλα τα σχετικά μνημεία στην Ανατολία, αλλά και ο εκτουρκισμός των Αρμενικών ονομάτων. Παρά τις εκκλήσεις επιφανών διανοουμένων και την υπογραφή δηλώσεων από χιλιάδες Τούρκους με τις οποίες ζητείται συγγνώμη από το Αρμενικό έθνος για το 1915, η κρατική πολιτική δε φαίνεται πως δύναται να αλλάξει συντόμως. Οι στρατευμένοι ιστορικοί του κράτους και η «εθνικόφρων» διανόηση, αλλά και το σύνολο των μεγάλων κομμάτων της Τουρκίας, δεν προτίθενται να υπαναχωρήσουν από τις θέσεις τους.
Το Συνταγματικό Δικαστήριο της Αρμενικής Δημοκρατίας εξέδωσε μες στον Ιανουάριο απόφαση που έδοσε το πράσινο φως στην υπογραφή, από την Αρμενική εθνοσυνέλευση, του πρωτοκόλλου της Ζυρίχης, σημειώνοντας ότι δεν αντίκειται στο Αρμενικό Σύνταγμα. Ωστόσο, το δικαστήριο επεσήμανε πως η υπογραφή έρχεται σε αντίθεση με την Αρμενική Διακήρυξη Ανεξαρτησίας, καθώς αυτή δεν αφήνει περιθώρια «διπλωματικής διαπραγμάτευσης» των θέσεων για την Αρμενική Γενοκτονία. Τόνισε στην απόφασή του πως η εφαρμογή του πρωτοκόλλου δεν μπορεί να έλθει σε αντίθεση με την Αρμενική Διακήρυξη Ανεξαρτησίας, να θέσει δηλαδή το ζήτημα της Γενοκτονίας σε διαπραγμάτευση. Η απόφαση προκάλεσε νευρικότητα και εξοργισμένες δηλώσεις στην Άγκυρα. Η Τουρκική θέση είναι πως οι διαπραγματεύσεις για τη σύναψη διπλωματικών σχέσεων μπορούν να εκκινήσουν μόνο χωρίς τη θέση προϋποθέσεων από τις πλευρές
Η εν λόγω τουρκική θέση, ωστόσο, δε φαίνεται ειλικρινής. Το μεν πρωτόκολλο της Ζυρίχης προβλέπει τη σύσταση «μικτής επιτροπής ιστορικών» που θα εξετάσει «αμερόληπτα» τα γεγονότα του 1915 και το εάν όντως δύνανται να χαρακτηρισθούν γενοκτονία. Ωστόσο, η πρόταση φαίνεται μάλλον κωμική δεδομένων των τουρκικών επίσημων θέσεων. Η ίδια κυβέρνηση Έρντογαν είχε στο παρελθόν προτείνει για την προεδρία της Τουρκικής αποστολής στην επιτροπή τον τότε πρόεδρο του Τουρκικού Οργανισμού Ιστορίας Γιουσούφ Χαλάτσογλου, προκαλώντας το γέλωτα της προοδευτικής διανόησης της χώρας. Ο Χαλάτσογλου έχει επανειλημμένα δηλώσει πως υπήρξε γενοκτονία το 1915, αλλά αυτή ήταν γενοκτονία Τούρκων και Κούρδων που κατέσφαξαν ένοπλες συμμορίες Αρμενίων (!). Την επαύριο των μαζικών διαδηλώσεων διαμαρτυρίας για τη δολοφονία του Χραντ Ντινκ, ο Χαλάτσογλου είχε φθάσει στο σημείο να κατηγορήσει τον τύπο ότι «πολλαπλασίασε» τον αριθμό των συμμετεχόντων στις πορείες. Ισχυρίσθηκε ότι οι δημοσιογράφοι προσμέτρησαν και τα κυκλικά πανώ ως κεφάλια διαδηλωτών. «Διαδήλωσαν κάποιοι Αρμένιοι και κάποιοι Τούρκοι προβοκάτορες από συγκεκριμένο πολιτικό χώρο» είχε δηλώσεις. Πολλοί στην Τουρκία αναρωτιούνται εάν νοείται διάλογος με τέτοια πρόσωπα. Παρότι ο Χαλάτσογλου απομακρύνθηκε από την προεδρία του Τουρκικού Οργανισμού Ιστορίας μετά από 14 χρόνια θητείας, όπου και διαμόρφωσε τη «σκληρή αντεπίθεση» με τις θέσεις περί γενοκτονίας των Τούρκων, η νοοτροπία που εκπροσωπεί κυριαρχεί απόλυτα τόσο στο ίδρυμα, όσο και στο Υπουργείο Εξωτερικών.
Ομολογουμένως για τους Αρμενίους, που βλέπουν στις τουρκικές θέσεις της άρνησης και των ψευδών ισχυρισμών ότι τα τουρκικά θύματα των σφαγών από Αρμενίους (που όντως έλαβαν χώρα) ένα δεύτερο θάνατο των ομοεθνών τους, η μη θέση της Γενοκτονίας ως προϋπόθεσης είναι μία βαριά υποχώρηση. Παράλληλα, η ίδια η Τουρκία φαίνεται πως θέτει ως όρο για το άνοιγμα των συνόρων της με την Αρμενία της αποχώρηση των Αρμενικών δυνάμεων από το Αρτσάχ. Η Τουρκία θεωρεί τον Αρμενικό θύλακα ως κατεχόμενο τμήμα του Αζερμπαϊτζάν. Δεδομένου ωστόσο, ότι η Τουρκία εισέβαλε στην Κύπρο για την προστασία των ομοεθνών της, και ότι συντηρεί το εκεί κατοχικό καθεστώς, η επίκληση του διεθνούς δικαίου και της ακεραιότητας του Αζερμπαϊτζάν δεν είναι ενδεικτική καλών προθέσεων ή σοβαρότητας εκ μέρους της Άγκυρας. Η τελευταία επικαλείται την αρχή της αυτοδιάθεσης όπου θεωρεί πως η εφαρμογή της τη συμφέρει (Κόσοβο, Βοσνία, Βόρεια Κύπρο) και την αποκλείει εκεί όπου τα συμφέροντά της θίγονται (Κούρδοι της Τουρκίας, Ιρακινό Κουρδιστάν, Αρτσάχ). Η στάση αυτή αποδεικνύει την έλλειψη καλής πίστεως, τονίζουν πολλοί Αρμένιοι αναλυτές, που ατενίζουν την Τουρκία με βαθιά καχυποψία.
Παρά τις υπογραφές της Ζυρίχης, η συμφωνία φαίνεται πως θα «μπλοκαρισθεί» κατά το στάδιο της υπογραφής στα κοινοβούλια των δύο χωρών. Ήδη στην Τουρκία, η ανίερη συμμαχία του κεμαλικού CHP και του ακροδεξιού ΜΗΡ έχει ανακοινώσει πως θα την καταψηφίσει, ενώ δεν αποκλείεται αυτή να καταψηφισθεί και από πολλούς βουλευτές του κυβερνώντος ΑΚΡ. Στην Αρμενία, οι επανειλημμένες τουρκικές υπενθυμίσεις ότι η Τουρκία βρίσκεται σε ισχυρότερη θέση διπλωματικά και οικονομικά έχουν δημιουργήσει ένα κλίμα δυσαρέσκειας και διογκούμενης αγανάκτησης. «Αν δε σας ενοχλεί το χάλι στο οποίο ζείτε, τότε μη συζητήστε μαζί μας. Εμείς καμμία ανάγκη δε σας έχουμε» είναι το μήνυμα που στέλνουν Τούρκοι αναλυτές αλλά και κυβερνητικοί παράγοντες προς την Αρμενία. Αναφέρονται βέβαια στις οικονομικές ζημίες που προκαλεί στη μικρή ορεινή χώρα ο αποκλεισμός της, λόγω του κλεισίματος των συνόρων.
Μάλλον τυφλωμένη από τις θεαματικές της διπλωματικές επιτυχίες στον Αραβικό κόσμο, και δη με τη Συρία, η κυβέρνηση Έρντογαν παρουσιάζει μία έπαρση έναντι της Αρμενίας. Αλλά η Αρμενία δεν είναι Συρία, ώστε να εκβιασθεί σε μονομερείς παραχωρήσεις ώστε να βγει από την απομόνωση (η Συρία αναγνώρισε, κατά τη διάρκεια της Συροτουρκικής προσέγγισης, την τουρκική κυριαρχία στην περιοχή του Χατάυ, που η Τουρκία υφήρπαξε από το γαλλικό τότε προτεκτοράτο της Συρίας με ένα «στημένο» δημοψήφισμα το 1938).
Στην Τουρκία, η αναγνώριση από το κράτος της Αρμενικής Γενοκτονίας, όπως ζητούν πια πολλοί διανοούμενοι ανοικτά, προσκρούει σε ανησυχίες για ενδεχόμενα αιτήματα αποζημιώσεων και εδαφικών παραχωρήσεων προς την Αρμενία. Ωστόσο, με δηλώσεις τους στον τύπο, συνταξιούχοι πρέσβεις κατηγορούν την κυβέρνηση πως μετά την αντίδραση στρατού, εθνικιστών και δικαιοσύνης κατά της πολιτικής ανοιγμάτων στο Κουρδικό επιχειρεί να μην «προκαλέσει» στο ζήτημα της Αρμενίας, τουλάχιστον προς το παρόν. Αντί να βλέπει θετικά την απόφαση του Αρμενικού Συνταγματικού Δικαστηρίου που ουσιαστικά «λύνει τα χέρια» της Αρμενικής κυβέρνησης, το επιτελείο του Έρντογαν προσκολλάται στην αναφορά στη Γενοκτονία.
Στην περίπτωση της Αρμενίας, η Τουρκία δε θα πρέπει να θεωρεί σίγουρο πως θα επαναλάβει το τουρκοσυριακό μοντέλο ετεροβαρούς επιρροής, όπου η Τουρκία καθορίζει τις εξελίξεις και επιβάλει εν πολλοίς τη γραμμή της. Οφείλει να επανεξετάσει τις θέσεις της, αλλά και να αναρωτηθεί εάν όντως επιθυμεί την προσέγγιση με τη μικρή χώρα του Καυκάσου και για ποιον ακριβώς λόγο, πέραν της αύξησης του στρατηγικού της βάρους στην Καυκασία. Εάν προτίθεται να επανεξετάσει τις σελίδες της πρόσφατης ιστορίας της που καταρρακώνουν το διεθνές γόητρο της Τουρκίας και την εικόνα των Τούρκων διεθνώς. Μεγάλο μέρος της Τουρκικής κοινωνίας ζητά την κάθαρση αυτή, αλλά οι πολιτικές αρχές δε φαίνονται ακόμη ώριμες να την επιδιώξουν. Παρά το γεγονός ότι η εν λόγω κάθαρση μοιάζει απαραίτητη για τη βελτίωση της διεθνούς εικόνας της χώρας και της γενικής αποδοχής της ως ανήκουσας στον ανεπτυγμένο, ήτοι τον ελεύθερο και δημοκρατικό, κόσμο.