Τουρκία: Κεμαλισμός κατά ισλαμισμού
Η «πίεση του μαχαλά» και ο θρησκόληπτος κοινωνικός συντηρητισμός βρίσκονται σε ανοδική πορεία στην Τουρκία και τρομοκρατούν τους Τούρκους που δε θέλουν να υποτάξουν την καθημερινότητά τους στο Ισλάμ. Οι εντάσεις αυξάνονται κατά τη διάρκεια του ιερού μήνα του Ραμαζανιού, που έληξε φέτος με λιγότερα επεισόδια απ’ ό,τι περασμένα έτη.
Την προηγούμενη Κυριακή έληξε ο μήνας του Ραμαζανιού, του «Σουλτάνου των έντεκα μηνών», όπως τον αποκαλούν οι Τούρκοι. Πρόκειται για τον ιερότερο μήνα του μουσουλμανικού κόσμου. Κατά τη διάρκειά του, οι πιστοί απέχουν από τροφή και νερό από την αυγή ως τη δύση του ηλίου. Πολλοί από όσους κανονικά καταναλώνουν οινόπνευμα, απέχουν από οινοπνευματώδη, είτε τηρούν τη νηστεία είτε όχι.
Σύμφωνα με τους θρήσκους αρθρογράφους, η νηστεία στοχεύει στο να βοηθήσει τους πιστούς να κατανοήσουν τη θέση των φτωχών που στερούνται το φαγητό. Στα δημόσια δείπνα (ιφτάρ) που παρέχονται στις μουσουλμανικές πόλεις και σημειώνουν το τέλος της ημερήσιας νηστείας, προσφέρεται φαγητό στους φτωχούς. Τόσο η νηστεία όσο και τα δημόσια γεύματα, υποτίθεται πως τονώνουν την κοινωνική αλληλεγγύη και το συναίσθημα της ένταξης στην «κοινότητα των πιστών», ασκώντας ταυρόχρονα τον πιστό στον αυτοέλεγχο.
Η εμπειρία μου στην Τουρκία τα τελευταία έξι χρόνια, με πείθει ότι κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού, δεν είναι η ειρήνη και η κοινωνική αλληλεγγύη που έρχονται στο προσκήνιο, αλλά η βαθιά ιδεολογική κατάτμηση της τουρκικής κοινωνίας. Η νηστεία, ειδικότερα, αποτελεί αιτία συχνών και –ενίοτε- αιματηρών επεισοδίων, καθώς οι θρησκόληπτοι και οι ακροδεξιοί προσπαθούν να την επιβάλλουν με τη βία σε όσους δεν την τηρούν. Η αποχή από το φαγητό και το νερό στους δημόσιους χώρους αποτελεί -όπως και η «ισλαμική» ενδυμασία των γυναικών- έκφραση της ισλαμικής πίστης, αμέσως ορατή από τον κοινωνικό περίγυρο. Κοινώς, η ισλαμική μαντήλα και η νηστεία -όπως και ο έρωτας και ο βήχας- δεν κρύβονται. Κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού, οι υπέρμαχοι του κοσμικού βίου και οι θρησκόληπτοι είναι έτοιμοι να επιτεθούν οι μεν στους δε.
Στην Τουρκία ο αριθμός των άθεων και των αγνωστικιστών είναι, για τα δεδομένα μιας μουσουλμανικής κοινωνίας, μεγάλος. Γύρω στο 15% του πληθυσμού υπολογίζονται και οι Αλεβίτες -θρησκευτική μειονότητα με φιλελεύθερες κοινωνικές πεποιθήσεις και αποχή από τις τυπικές αξιώσεις κοινωνικής συμπεριφοράς του Ισλάμ. Ολοι αυτοί, παράλληλα με τους Τούρκους μουσουλμάνους που διεκδικούν για τον εαυτό τους την επιλογή του πώς θα ντυθούν και αν θα νηστέψουν ή όχι, παραπονούνται τα τελευταία χρόνια για μια αυξανόμενη κοινωνική πίεση συμμόρφωσης σε κανόνες συμπεριφοράς, τους οποίους δεν αποδέχονται και στους οποίους δε θέλουν να παραδοθούν.
Η πίεση στην οποία αναφέρονται δεν προέρχεται, όπως στις αραβικές χώρες, από κάποιο νόμο. Στην Τουρκία η νομοθεσία δεν επιτάσσει τη συμμόρφωση στις επιταγές του Ισλάμ, καθώς το κράτος είναι –σε μεγάλο βαθμό– κοσμικό. Η κοινωνία, όμως, παραμένει συντηρητική, αμόρφωτη και θρησκόληπτη. Σύμφωνα με τα πορίσματα αναρίθμητων δημοσκοπήσεων, συντηρητικοποιείται με ταχύτατους ρυθμούς τα τελευταία χρόνια στον τομέα της κοινωνικής συμπεριφοράς και των αντιλήψεων περί του παραδεκτού της, προς τα έξω, κοινωνικής παράστασης.
Ο τύπος, αναφερόμενος στην υφιστάμενη ή υπολαμβανόμενη πίεση συμμόρφωσης στην κοινωνική ηθική του Ισλάμ, μιλά για «πίεση του μαχαλά». Πρόκειται για έναν όρο που εφηύρε το 2007 ο κοινωνιολόγος Σερίφ Μάρντιν, και που σήμερα έχει καθιερωθεί στην πολιτική ορολογία της Τουρκίας. Ο όρος καθιερώθηκε την εποχή που η θριαμβευτική επανεκλογή του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) στην εξουσία και η εκλογή του θρήσκου Αμπντουλλάχ Γκιουλ στην προεδρεία, επέφεραν την απόλυτη μονοκρατορία της, ισλαμιστικών καταβολών, κυβερνητικής παράταξης στην τουρκική πολιτική. Οσοι πρωτομίλησαν για «πίεση του μαχαλά» ανήκαν, στην πλειοψηφία τους, στο χώρο των προοδευτικών διανοουμένων – υπέρμαχων της φιλελεύθερης δημοκρατίας και όχι στον κεμαλικό, με την ιδεολογική αρτηριοσκλήρωση της δεκαετίας του 1920-1930.
Τόσο ο Μάρντιν όσο και οι αναλυτές που πρωτοχρησιμοποίησαν τον όρο τόνιζαν πως, σε αντίθεση με όσα ισχυρίζονται οι κεμαλιστές, δεν υπάρχει κίνδυνος «ισλαμοποίησης» του ίδιου του κράτους. Παρά τη συντριπτική πολιτική της υπεροχή, η κυβερνητική παράταξη ούτε τη διάθεση ούτε τη δυνατότητα έχει, να αλλάξει το σύνταγμα και τη νομοθεσία της χώρας. Αυτή που αλλάζει είναι η τουρκική κοινωνία, που συντηρητικοποιείται ταχύτατα στα θέματα κοινωνικής συμπεριφοράς. Στις λαϊκές γειτονιές των μεγαλουπόλεων και στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας, οι πολίτες δεν μπορούν να συμπεριφερθούν όπως επιθυμούν, φοβούμενοι να μην «προκαλέσουν» την κοινωνική κατακραυγή μιας θρησκόληπτης και «παλαιών» αρχών πλειοψηφίας. Η ελεύθερη επιλογή των πολιτών για το πώς θα ζήσουν την καθημερινότητά τους προέρχεται -όχι από το κράτος ή τους πολιτικούς- αλλά από άλλα, ανέλεγκτα κέντρα εξουσίας.
Είναι η περίφημη φράση της τουρκικής γειτονιάς, «για να μη θεωρηθεί ντροπή». Για να μη θεωρηθεί ντροπή, ελάχιστες νεαρές κοπέλες φορούν κοντομάνικα στις περισσότερες γειτονιές. Για να μη θεωρηθεί ντροπή, τα περισσότερα «μπουφέ» που πωλούν μπύρα και ρακή κλείνουν την περίοδο του Ραμαζανιού. Για να μη θεωρηθεί ντροπή, μια γυναίκα δεν κάθεται δίπλα σε έναν άγνωστο άνδρα στα μέσα μαζικής μεταφοράς, ενώ οι περισσότερες εταιρείες λεωφορείων έχουν διακρίνει τις θέσεις σε ανδρικές και γυναικείες. Για να μη θεωρηθεί ντροπή, στην ταβέρνα της γωνίας, μας σερβίρουν μπύρα σε ποτήρια τυλιγμένα σε εφημερίδα, η καθαρίστριά μου μου μιλά στον πληθυντικό και με αποκαλεί «κυρία» όταν την παίρνω τηλέφωνο παρουσία συγγενών, οι γείτονές μου κατεβάζουν τις κουρτίνες για να φάνε μεσημεριανό ή να καπνίσουν στο Ραμαζάνι και πολλές κοπέλες ψωνίζουν προφυλακτικά και αντισυλληπτικά μόνο από το Ιντερνετ.
Τα μηνύματα που καταφθάνουν από όλη την επικράτεια για την «πίεση του μαχαλά», ιδίως κατά την περίοδο του Ραμαζανιού, δεν είναι καθόλου ενθαρρυντικά. Μέχρι πρότινος, νεαροί που ανήκαν σε εθνικιστικές και θρησκόληπτες ομάδες ή στη φασιστική νεολαία των ιδεαλιστών ξυλοκοπούσαν ή, ακόμη και μαχαίρωναν, συμφοιτητές τους που δεν τηρούσαν τη νηστεία του Ραμαζανιού και κάπνιζαν ή έτρωγαν στους πανεπιστημιακούς χώρους. Παρόμοια περιστατικά είχαν σημειωθεί, ακόμη και σε πανεπιστήμια της Πόλης. Από τη στιγμή, ωστόσο, που η κυβέρνηση άρχισε τα αλλεπάλληλα κύματα συλλήψεων για την εξάρθρωση της οργάνωσης – ομπρέλας του εθνικιστικού παρακράτους Εργκένεκον, ο αριθμός παρόμοιων επεισοδίων στα πανεπιστήμια έχει μειωθεί αρκετά. Η θρησκόληπτη ακροδεξιά, ωστόσο, καλά κρατεί. Το καλοκαίρι ομάδα της νεολαίας του Κόμματος Μεγάλης Ενότητας «Αλπερέν» προκάλεσε επεισόδιο έξω από το Ανάκτορο του Τόπκαπι, καταδικάζοντας το γεγονός ότι σε διάρκεια κονσέρτου της διάσημης πιανίστριας Ιντίλ Μπιρέτ, σπόνσορες μοίραζαν κρασί στους παρευρισκομένους. Η κατανάλωση αλκοόλ δεν άρμοζε με την ιερότητα του σουλτανικού ανακτόρου, ισχυρίζονταν, αγνοώντας προφανώς, ότι οι περισσότεροι Σουλτάνοι αλλά και ο «Σουλτάνος στη θέση του Σουλτάνου», Ατατούρκ πέθαναν από κίρρωση του ύπατος.
Οπως σε κάθε Ραμαζάνι, έτσι και φέτος, τον τύπο κατέκλυσαν ιστορίες σχετικά με το «χαστούκι του Ραμαζανιού», που έχει καταντήσει πια κοινωνικό φαινόμενο στην Τουρκία. Πρόκειται για επιθέσεις που δέχονται από τους «πιστούς μουσουλμάνους» όσοι συλλαμβάνονται να μην τηρούν τη νηστεία, είτε τρώγοντας, είτε καπνίζοντας σε κοινή θέα, είτε πίνοντας αλκοόλ -το οποίο το μήνα αυτό απαγορεύεται και μετά τη δύση του ηλίου. Οι ιστορίες επαναλαμβάνονται κάθε χρόνο: δυο νέοι ξυλοκοπήθηκαν από αγνώστους γιατί έπιναν μπύρα/κάπνιζαν στο δρόμο, στο κόκκινο φανάρι οδηγός ξυλοκοπήθηκε μέχρι λιποθυμίας γιατί κάπνιζε κλπ. Στην επαρχία, τα εστιατόρια που λειτουργούν κατά τη διάρκεια της νηστείας -ακόμη και σε μεγάλες πόλεις όπως η Προύσσα- κατεβάζουν τις κουρτίνες τους, ώστε το θέαμα εκείνων που καταναλώνουν τροφή να μην «προσβάλλει» τους νηστεύοντες. Καθόλη δε τη διάρκεια του έτους, νεαρά ζευγάρια καθίστανται θύματα ξυλοδαρμού επειδή φιλιούνται στα πάρκα ή προχωρούν χέρι – χέρι στο δρόμο, επιδεικνύοντας «ανάρμοστη συμπεριφορά».
Αφορμή για διαμάχη μεταξύ θρησκόληπτων και κοσμικών κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού παρέχει και ο περίφημος «τυμπανιστής του Ραμαζανιού», που περιφέρεται τις πρώτες πρωινές ώρες στους δρόμους των πόλεων και των χωριών. Παίζοντας το ηχηρό του ταμπούρλο σε ομολογουμένως υψηλή ένταση, σκοπεύει να ξυπνήσει τον πληθυσμό ώστε να μπορέσουν να φάνε το πρόγευμά τους πριν την ανατολή του ηλίου, δεδομένης της νηστείας. Οι διαμαρτυρίες των πολιτών που προτιμούν έναν ανενόχλητο ύπνο από το ξύπνημα, οδήγησε τις δημοτικές αρχές να απαγορεύσουν το έθιμο σε πολλές δημαρχίες. Για πρώτη φορά φέτος, το χαστούκι του Ραμαζανιού δεν το έφαγαν μόνο οι παραβάτες των κανόνων του, αλλά και οι τυμπανιστές. Τρεις τους δέχθηκαν επίθεση και ξυλοκοπήθηκαν για διατάραξη της κοινής ησυχίας, ενώ ένας στη Σμύρνη πυροβολήθηκε και τραυματίσθηκε ελαφρά.
Από τότε που μετοίκησα στην Πόλη, το 2003, το ερώτημα «οδεύει η Τουρκία στο συντηρητισμό;» ταλαιπωρεί τόσο εμένα, όσο και τους Τούρκους στον κοινωνικό μου περίγυρο. Οι Τούρκοι φίλοι μου, που είναι συνομήλικοί μου, είναι όλοι είτε εντελώς άθεοι είτε αγνωστικιστές, και η ιδέα μιας Τουρκίας όπου το Ισλάμ θα διαδραματίζει ακόμη πιο έντονο ρόλο στο συλλογικό βίο απ’ ό,τι σήμερα, τους ανησυχεί. Ξαναπιάνουμε τακτικά τις ίδιες κουβέντες, καθώς παρατηρούμε τις αλλαγές στον κοινωνικό περίγυρο της καρδιάς της Πόλης. Σχεδόν κάθε φορά που με επισκέπτονται στο διαμέρισμά μου, στην καρδιά του Πέρα, πετάγονται έκπληκτοι από την ένταση του καλέσματος σε προσευχή. Ο μουεζίνης στο μικρό τζαμί παρακάτω ουρλιάζει, κυριολεκτικά, πέντε φορές την ημέρα προς τέρψη των γειτόνων του παρακάτω μαχαλά, που ήρθαν σωρηδόν από δύο αραβόφωνα χωριά στα σύνορα του Ιράν τα τελευταία χρόνια. «Πριν τρία – τέσσερα χρόνια δεν ήταν έτσι», παρατηρούν όσοι θυμούνται το σπίτι μου, και η καθαρίστριά μου που συλλαμβάνεται απροετοίμαστη από τις στριγγλιές, παραπονιέται πως θα πάθει ανακοπή από το φόβο, παρ’ ότι είναι θρήσκα και φορά μαντήλα.
Η πίσω πλευρά του διαμερίσματος βλέπει προς ένα δρόμο γεμάτο μπαρ και καφέ. Από φέτος, τα περισσότερα άρχισαν να διακόπτουν τη μουσική τους όποτε ο μουεζίνης καλεί σε προσευχή, πρακτική απαρέγκλιτη στην Ανατολία, αλλά αδιανόητη μέχρι πρότινος στην Πόλη. «Παραπονιούνταν τόσο οι γείτονες για ασέβεια, που αναγκαστήκαμε να συμμορφωθούμε με τους κανόνες της δήθεν ευπρέπειας». Εξι χρόνια πριν, δεν έβλεπες μαντήλες στα καφέ και τα εστιατόρια του Νισάντασι και του Τζιχάνγκιρ, προπύργια της τουρκικής αστικής τάξης, που άλωσαν πια οι θρήσκοι νέοπλουτοι, όπως παραπονιούνται πολλοί.
Ανάμεσα στους φιλελεύθερους της Τουρκίας επικρατεί αμηχανία σχετικά με τη στάση που πρέπει να τηρήσουν έναντι στην αυξανόμενη θρησκευτικότητα και στην «πίεση του μαχαλά». Οι φιλελεύθεροι Τούρκοι, που αυτοπροσδιορίζονται συχνά ως «μετα-κεμαλιστές», είναι εντελώς αποστασιοποιημένοι από τη θρησκεία. Ταυτόχρονα όμως, πολλοί θεωρούν ότι βρίσκονται σε συμμαχία με τους θρήσκους στον αγώνα τους ενάντια στο δογματισμό και την κατήχηση του κεμαλικού κράτους, αλλά και στον παρεμβατισμό του στρατού. Η ιδιότητά τους ως, εξ ορισμού μη θρήσκων, και ο ζηλωτισμός της άλλης πλευράς καθιστά τη συμμαχία αυτή -που κτίσθηκε στο όνομα της δημοκρατίας και των ατομικών δικαιωμάτων και τον αγώνα για την αποστρατιωτικοποίηση της τουρκικής πολιτικής- ιδιαίτερα εύθραυστη.
Στο στόχαστρο, βέβαια, των θρήσκων βρίσκονται, κατά κύριο λόγο, οι γυναίκες και οι θρησκευτικές μειονότητες. Η νεαρή πολιτική αναλυτής και δημοσιογράφος Σεβίν Τουράν παραδέχεται ότι στην Τουρκία υφίσταται «πίεση του μαχαλά», αλλά τονίζει πως αυτή δεν ασκείται μόνο προς μία κατεύθυνση. «Εγώ δεν έχω καμία σχέση με τη θρησκεία. Δεν μπορώ, ωστόσο, να παραβλέψω ότι η πίεση ασκείται πρωτίστως κατά των θρησκευόμενων –αξίζει να θυμηθεί κανείς ότι οι κοπέλες που φορούν μαντήλα, δεν επιτρέπεται να εισέλθουν στα πανεπιστημιακά ιδρύματα φορώντας την. Δεν μου αρέσει που, ως γυναίκα, μου αναγνωρίζονται λιγότερες κοινωνικές ελευθερίες. Ωστόσο, αυτή είναι η κατάσταση και η νοοτροπία του κόσμου και δεν μπορεί κανείς να την αλλάξει με απαγορεύσεις και επιβολή προτύπων, που ο μέσος Τούρκος δεν αποδέχεται ακόμη». Ο μόνιμος καυγάς μου με τη Σεβίν περιστρέφεται γύρω από την εμμονή της να με αποκαλεί «ξένο που δεν καταλαβαίνει το μέσο Τούρκο», ενώ με κατηγορεί ότι πάσχω από «Κεμαλική Διατάραξη της Προσωπικότητας» [ΚΚΒ]. Τον όρο εφηύραν νεαροί φιλελεύθεροι θέλοντας να στηλιτεύσουν τον ελιτισμό και τον αρτηριοσκληρωτικό εθνικισμό των Κεμαλιστών. «Το σημαντικότερο πρόβλημα της Τουρκίας δεν είναι ο συντηρητισμός της θρησκείας, αλλά ο εθνικισμός και η στρατοκρατία», λέει.
Δεν ξέρω πόσο βάσιμο είναι να κατηγορηθεί κανείς πως πάρχει από ΚΚΒ, όταν δεν έχει καμία σχέση με τον τουρκικό εθνικισμό -κύριο θεμέλιο της «Κεμαλικής Διατάραξης». Ξέρω πάντως πως, όσο και αν σε διανοητικό επίπεδο η επίδειξη κατανόησης έναντι των θρήσκων είναι συνεπής με τις ιδέες των φιλελεύθερων, σε πρακτικό επίπεδο ο επιθετικός ζηλωτισμός των πρώτων, την καθιστά για πολλούς από εμάς, αδύνατη. Συνήθως, η ανεκτικότητα των φιλελεύθερων έναντι των θρήσκων, σταματά την πρώτη φορά που καθίστανται οι ίδιοι θύματα της «πίεσης του μαχαλά».
Η Πελίν θεωρεί και αυτή ότι ο καρκίνος της Τουρκίας είναι ο εθνικισμός. Η νεαρή ακτιβίστρια των γυναικείων δικαιωμάτων, τέκνο της μεγαλοαστικής τάξης, με κατηγορούσε παραδοσιακά, μαζί με πολλούς κοινούς φίλους, ότι πάσχω από «κεμαλικά αντανακλαστικά» έναντι των θρήσκων. Ωσπου φέτος καθίσαμε σε ένα εστιατόριο περιμένοντας έναν φίλο από το εξωτερικό. Αν και το μενού περιλάμβανε πλήθος κρασιών, ο σερβιτόρος μας είπε πως «λόγω Ραμαζανιού» δε σέρβιραν αλκοόλ. Πέτρωσα όταν από το στόμα της φίλης μου άκουσα να εκτοξεύονται τα εξής: «Να πάρετε το Ραμαζάνι σας και τα ήθη σας στα χωριά σας, δε θα γίνουμε Ιράν εδώ. Τι μας κουβαληθήκατε στην Πόλη μας παλιόβλαχοι, να ξεκουμπιστείτε. Κι εσείς και το Ραμαζάνι σας στον αγύριστο.» Ευτυχώς, στην καρδιά του Νισάντασι, κάναμε απλά θριαμβική έξοδο χωρίς να μας επιτεθεί κανείς από τους εμβρόνητους πελάτες. Στο απορημένο μου βλέμμα, η Πελίν απάντησε, «Σε αντίθεση μ’ εσένα, δεν έχω ευρωπαϊκό διαβατήριο. Είμαι καταδικασμένη εδώ. Αν η Τουρκία γίνει Ιράν ή Σαουδική Αραβία, πού θα πάω;» Δε μιλιόταν για ώρες, και για να ξεπεράσουμε το περαστατικό βυθιστήκαμε στην οινοποσία, αλλά η εμπειρία νομίζω πως ήταν καθοριστική για τη νεαρή κοπέλα. Ποτέ έκτοτε δε με κατηγόρησε για κεμαλικά ανακλαστικά!
Αλέξανδρος Μασσαβέτας Κωνσταντινούπολη
