Τα Σεπτεμβριανά ήταν η τελευταία πράξη του διωγμού

Έλληνες, Αρμένιοι και Εβραίοι είδαν τις περιουσίες τους να καταστρέφονται από ένα μανιασμένο πλήθος
«Στα μάτια του νόμου, ο ξένος της μειονότητας και ο Τούρκος είναι ίσοι. Αυτή η ισότητα είναι σαν και εκείνη που ίσχυε σε δημοκρατίες παλαιότερης κοπής: όπου εσύ είσαι τόσο καλός όσο εγώ, κι εγώ είμαι καλύτερος από σένα»...

Η έκθεση του βρετανικού προξενείου της Κωνσταντινούπολης (1944) συμπύκνωνε σε δύο φράσεις μια πολιτική αφομοίωσης και διακρίσεων κατά των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων που είχε ακολουθήσει η Τουρκία από τη δεκαετία του ΄20. Το αποκορύφωμα ήταν τα Σεπτεμβριανά, το πογκρόμ της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου του 1955 εναντίον Ελλήνων, Αρμενίων και Εβραίων, όταν μέσα σε λίγες ώρες καταστράφηκαν και λεηλατήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη 4.500 επιχειρήσεις, 3.500 κατοικίες, 41 σχολεία και 9 εφημερίδες.

Αφορμή για την τουρκική «Νύχτα των Κρυστάλλων» έδωσε μια βομβιστική επίθεση στο πατρικό σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, που αποδείχτηκε στη συνέχεια ότι ήταν σκηνοθετημένη από την τουρκική κυβέρνηση. Τα μεσάνυκτα της 5ης προς 6η Σεπτεμβρίου εξερράγη βόμβα στον κήπο του τουρκικού προξενείου, η οποία, όπως απεδείχθη αργότερα στη δίκη των πρωταιτίων των γεγονότων στη νήσο Υassiada (Πλάτη), μεταφέρθηκε από Τούρκο πράκτορα και τοποθετήθηκε από τον Τούρκο κλητήρα του προξενείου. Η έκτακτη έκδοση της τουρκικής εφημερίδας «Ιstanbul Εkspres», η οποία δημοσίευσε τις φωτογραφίες της συζύγου του Τούρκου προξένου παραποιημένες, ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι η έκρηξη ήταν τεράστια και την είχαν προκαλέσει Έλληνες, έδωσε το έναυσμα για την έναρξη των πρωτοφανούς αγριότητας οργανωμένων ανθελληνικών ταραχών στην Κωνσταντινούπολη.

Πληθώρα στοιχείων.

Ωστόσο όπως προκύπτει πια από πληθώρα αρχείων κι από την πρόσφατη τουρκική και ελληνική βιβλιογραφία, το πογκρόμ εναντίον των Ελλήνων της Πόλης τον «μαύρο» Σεπτέμβρη του 1955 ξεπερνά τα όρια ενός μεμονωμένου περιστατικού. Δεν ήταν η οργή των Τούρκων εθνικιστών, ούτε η έκρηξη στο τουρκικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη. Ήταν μια προσεκτικά ενορχηστρωμένη επίθεση εναντίον του ελληνικού πληθυσμού, στο πλαίσιο των εκκαθαρίσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που πάσχιζε να επανεφεύρει εαυτόν ως έθνος- κράτος, ή, όπως παραδέχονται Τούρκοι ιστορικοί, μια κακή συμπεριφορά του τουρκικού κράτους στον δύσκολο δρόμο προς τη νεωτερικότητα. Με απλά λόγια, δεν ήταν ένα αυθόρμητο ξέσπασμα που προκλήθηκε από το σφρίγος του εθνικισμού, αλλά ένα καλά προγραμματισμένο και οργανωμένο από το κράτος χτύπημα εναντίον του ελληνικού στοιχείου και ευρύτερα εναντίον των μη μουσουλμανικών πληθυσμών της Πόλης.

Τα Σεπτεμβριανά ήταν μια από τις παραμέτρους για την εθνοτική και δημογραφική ομογενοποίηση της Μικράς Ασίας, ένα από τα γεγονότα της ιστορικής συνέχειας του τουρκικού εθνικισμού που αρχίζει με την επανάσταση των Νεότουρκων το 1908, όπως υποστηρίζει στο έργο του «Ο Μηχανισμός της καταστροφής» (Εκδ. Εστία) ο Σπύρος Βρυώνης, ένα από τους κορυφαίους ιστορικούς του μικρασιατικού χώρου. Ο Βρυώνης, με πληθώρα πηγών απ΄ όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές, τεκμηριώνει απόλυτα την τοποθέτηση της ευθύνης για τα γεγονότα, στο τουρκικό κράτος. Ενισχύοντας τα συμπεράσματά του, η Τουρκάλα Ντιλέκ Γκιουβέν, η οποία διδάσκει Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Σαμπαντζί της Κωνσταντινούπολης, στο βιβλίο της «Εθνικισμός, κοινωνικές μεταβολές και μειονότητες: τα επεισόδια εναντίον των μη μουσουλμάνων της Τουρκίας, 6/7 Σεπτεμβρίου 1955» (Εκδ. Εστία), παρουσιάζοντας για πρώτη φορά τουρκικές πηγές και στοιχεία, καθώς και ελληνικά, βρετανικά, αμερικανικά και γερμανικά έγγραφα, αναδεικνύει και την εσωτερική διάσταση των Σεπτεμβριανών, καθώς υποστηρίζει ότι η κυβέρνηση Μεντερές, έχοντας εμπλακεί σε πολιτική και οικονομική κρίση, προσπάθησε να στρέψει την προσοχή της κοινής γνώμης στο Κυπριακό.

Συνέχεια των εκκαθαρίσεων.

Ο Σπύρος Βρυώνης κάνει λόγο για το χρονικό μιας προγραμματισμένης καταστροφής, καθώς τα Σεπτεμβριανά ήταν απλώς μια από τις προεκτάσεις της πολιτικής των εθνικών εκκαθαρίσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αναλύοντας ακόμη περισσότερο αυτό το επιχείρημα, η Γκιουβέν σημειώνει ότι τα μεσαία («αστικά») στρώματα της πολυεθνοτικής κοινωνίας της Αυτοκρατορίας απαρ τίζονταν σχεδόν αποκλειστικά από μη μουσουλμανικές κοινότητες, εξού και στην πορεία του τουρκικού εθνικισμού, οι Τούρκοι έπρεπε να εφεύρουν τη δική τους εθνική τάξη. Η γενοκτονία των Αρμενίων και η εκδίωξη του ελληνορθόδοξου πληθυσμού της Μικράς Ασίας ήταν οι πρώτες προσπάθειες ομογενοποίησης, οι οποίες ακολουθήθηκαν από άλλα, σημαντικότερα και λιγότερο σημαντικά εγκλήματα, από την εκδίωξη των μη μουσουλμάνων από το Δημόσιο και τον στρατό, τον εκτουρκισμό συγκεκριμένων επαγγελμάτων, μέχρι τον φόρο περιουσίας που είχε στόχο να βάλει τέλος στον ηγετικό ρόλο των Ελλήνων, των Αρμενίων και των Εβραίων στην οικονομία.

Στα μάτια της κυρίαρχης ελίτ, οι μειονότητες δεν αποτελούνταν από νομιμόφρονες πολίτες, αλλά από προδότες του νέου εθνικού κράτους, που έθεταν σε κίνδυνο την επιβίωση του νεοσύστατου τουρκικού κράτους. Η συγκυρία του Κυπριακού το 1955 δεν ήταν παρά η ευκαιρία για να συνεχιστεί ο διωγμός των μη μουσουλμάνων που είχε αρχίσει από τη δεκαετία του ΄20. Ο στόχος της κυβέρνησης να απαλλάξει την Ανατολία από χριστιανούς και Εβραίους και να τους συγκεντρώσει στην Κωνσταντινούπολη είχε επιτευχθεί τη δεκαετία του ΄50. Τώρα, έπρεπε να προχωρήσει η αποχριστιανοποίηση και αποεβραιοποίηση της Πόλης, συμφωνούν Έλληνες και Τούρκοι ιστορικοί.

Η βόμβα που εξερράγη στον κήπο του τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη αποδείχτηκε πως είχε τοποθετηθεί από Τούρκους πράκτορες


Οι υλικές ζημιές

Σύμφωνα με επίσημες τουρκικές πηγές, στόχοι επίθεσης τον Σεπτέμβρη του 1955 έγιναν 4.214 διαμερίσματα, 1.004 καταστήματα, 73 εκκλησίες, μία συναγωγή, δύο μοναστήρια, 26 σχολεία και 5.317 άλλες εγκαταστάσεις, όπως εργοστάσια, ξενοδοχεία, μπαρ και άλλα. Στην περιοχή Μπέιογλου, όπου το ποσοστό των Ελλήνων ξεπερνούσε το 15%, σημειώθηκε το υψηλότερο ποσοστό καταστροφών με 2.293 στόχους. Όπως προκύπτει από αρχεία του γερμανικού υπουργείου Εξωτερικών, σε σύνολο 36.000 καταστημάτων στην Κωνσταντινούπολη, κατεδαφίστηκαν ή λεηλατήθηκαν 3.900. Σύμφωνα με την ίδια πηγή, το 59% των καταστημάτων και το 80% των διαμερισμάτων που δέχθηκαν επιθέσεις ανήκαν σε Έλληνες.

Έρωτας και πογκρόμ

Από προχθές προβάλλεται και στην Ελλάδα η τουρκική ταινία «Πληγές του φθινοπώρου», της Τομρίς Γκιρτίογλου, από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Γιλμάζ Καρακογιουνλούκυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Λιβάνη. Η ταινία, που έκανε ρεκόρ εισπράξεων στην Τουρκία, αφηγείται την ιστορία του απαγορευμένου έρωτα ανάμεσα σ΄ έναν εκκολαπτόμενο Τούρκο πολιτικό και την Ελληνίδα γειτόνισσά του με φόντο τα βίαια Σεπτεμβριανά.

Οι Βρετανοί είχαν... προφητεύσει και τη βόμβα και τα επεισόδια

Η Ντιλέκ Γκιουβέν υποστηρίζει ότι στα αρχεία ανιχνεύονται πολλά στοιχεία που τεκμηριώνουν την ανάμειξη της βρετανικής κυβέρνησης στον σχεδιασμό των Σεπτεμβριανών. Οι επιθέσεις της ΕΟΚΑ κατά βρετανικών εγκαταστάσεων στην Κύπρο, αλλά και οι ολοένα εντονότερες αξιώσεις της ελληνορθόδοξης πλειονότητας στην Κύπρο για προσάρτηση στη μητέρα Ελλάδα (Ένωσις) έκαναν τη βρετανική αποικιοκρατική δύναμη να συγκαλέσει στο Λονδίνο μια συνδιάσκεψη από τις 29 Αυγούστου ώς τις 7 Σεπτεμβρίου του 1955, στην οποία προσκλήθηκαν οι κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Τουρκίας. Στόχος του Λονδίνου ήταν «κυρίως να καταστήσει ολοφάνερο στους Έλληνες ότι υπήρχε και τουρκική αξίωση όσον αφορά στην Κύπρο». Οι Βρετανοί προσπαθούσαν να εμποδίσουν την Ελλάδα να επαναφέρει το Κυπριακό ενώπιον του ΟΗΕ, ενώ πίεζαν την Τουρκία να δείξει σκληρή διαπραγματευτική στάση. Η Συνδιάσκεψη του Λονδίνου διεκόπη από τα βίαια επεισόδια που φαίνεται πως κάθε άλλο παρά δυσαρέστησαν τους Βρετανούς.

Το σχέδιο της πρεσβείας.

Ήδη από τον Αύγουστο του 1954, γράφει η Γκιουβέν, η βρετανική πρεσβεία στην Αθήνα «προφήτευσε» επιδείνωση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις εξαιτίας ενός γεγονότος στη Θεσσαλονίκη, στο σπίτι όπου είχε γεννηθεί ο Ατατούρκ. Ένας Βρετανός διπλωμάτης εξέφρασε την ελπίδα ότι «τα επεισόδια κατά της ελληνικής μειονότητας στην Τουρκία θα μπορούσαν να τους φανούν πολύ χρήσιμα», ενώ συνεργάτες του βρετανικού ΥΠΕΞ χαιρέτισαν τα γεγονότα λέγοντας πως δόθηκε στους Έλληνες «μια γεύση απ΄ το ίδιο τους το φάρμακο».

Πηγή: TA NEA