Τουρκία; Κράτος λίγο πριν την αυτοκαταστροφή του;

Η τουρκική ιδιαιτερότης υπήρξε αιτία θαυμασμού και απωθήσεως για την υπόλοιπη Ευρώπη· σήμερα εκδηλώνεται ως ένας διχασμός της τουρκικής «αστικής» τάξεως, βαθύτατος και ανηλεής, που όμως συνδυάζεται με έναν δυναμισμό καινοφανή για τα ευρωπαϊκώς ισχύοντα.
Δεν είναι συνεπώς παράδοξη η αμηχανία με την οποία αντιμετωπίζουν την Τουρκία μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, όπως η Γερμανία και η Γαλλία, με παγιωμένες κοινωνικές ισορροπίες και μια διαχειριστική αντίληψη περί του μέλλοντός τους. Στον αντίποδα ακριβώς η Τουρκία επέλεξε πορεία κινδυνώδη.
Υπάρχει σε εξέλιξη στην Τουρκία εντονότατη διαπάλη, που αφορά «δύο τμήματα της μεσαίας τάξεως, με διαφορετική πολιτιστική προέλευση», επισημαίνει ο κ. Ντιλέκ Κουρμπάν, του Ιδρύματος Οικονομικών και Κοινωνικών Ερευνεών της Τουρκίας, πρώην διευθυντικό στέλεχος γερμανικής εταιρείας στην Τουρκία.
«Η παλαιά ελίτ διαμορφώθηκε διά της εκπαιδεύσεως, ενώ η νέα προέκυψε από μια διαδικασία δοκιμασίας και σφαλμάτων», στο οικονομικό και πολιτικό επίπεδο, υποστηρίζει ο κ. Κουρμπάν, σε ομάδα Ευρωπαίων δημοσιογράφων, που επισκέφθηκαν την Τουρκία, προσκεκλημένοι της διπλωματικής αντιπροσωπείας της Ε.Ε. στην Αγκυρα.

Από την Καισάρεια
Η κινητήριος δύναμη πίσω από τον πρωθυπουργό κ. Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και το Ισλαμικό Κόμμα είναι αυτή η νέα «αστική» τάξη που προέρχεται όχι από τα κοσμοπολιτικά κέντρα του παρελθόντος -την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη- αλλά από την περιοχή της Καισάρειας. Είναι το δυναμικό στοιχείο της Κεντρικής Ανατολίας που έκανε την εμφάνισή του επί της πρωθυπουργίας του Τουργκούτ Οζάλ -του πλέον ενδιαφέροντος πολιτικού της μετακεμαλικής περιόδου- αναπτύχθηκε ραγδαία και απειλεί το παραδοσιακό κατεστημένο.
Οι γυναίκες με τις μαντίλες και οι ευσεβείς μουσουλμάνοι είναι απλώς η μάζα που νομιμοποιεί μια κυβέρνηση διά της ψήφου της. Δίχως τη νέα «αστική» τάξη, η μάζα των ισλαμιστών θα είχε παραμείνει στο περιθώριο και ο κ. Ερντογάν δεν θα είχε αναδειχθεί, ενδεχομένως, σε ηγέτη. Αυτό που προσδίδει ισχύ στη μαντίλα είναι το ντόπιο ισλαμικό «πράσινο κεφάλαιο», που διεκδικεί πρωταρχικό ρόλο στην «αγορά» και εκ παραλλήλου θέλει να καταστήσει σεβαστή την πολιτιστική του ταυτότητα.
Αλλά η μεσαία τάξη, σε κάθε εποχή και χώρα, είναι μία δύναμη επικίνδυνη. Μπορεί να έχει έκφανση δημοκρατική ή απολυταρχική, «φασιστική», όπως επισημαίνει ο κ. Κουρμπάν. Δεν είναι τυχαίο ότι το κόμμα του κ. Ερντογάν που εκφράζει τη νέα τάξη πραγμάτων στην Τουρκία είναι ο μοχλός των συνταγματικών αλλαγών. Οπως επίσης είναι κατανοητή και η ανησυχία του παραδοσιακού κατεστημένου που πίσω από τις αλλαγές ανιχνεύει τάσεις απολυταρχισμού.
Ο αντιπρόεδρος του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος (CHP) κ. Ονούρ Οϊμέν είναι γνωστός στους Ελληνες από τη διπλωματική του σταδιοδρομία και ένας από τους γνήσιους εκφραστές του παραδοσιακού κατεστημένου. Στη συνομιλία του με τους δημοσιογράφους είναι ιδιαίτερα επικριτικός προς την κυβέρνηση.
«Οχι» σε πραξικόπημα
Το πρόβλημα κατά τον κ. Οϊμέν δεν είναι η κατάργηση του άρθρου 301 του Ποινικού Κώδικα της Τουρκίας, που απαγορεύει τη διατύπωση ύβρεων εναντίον της Τουρκίας, του τουρκικού έθνους και των τουρκικών θεσμών, και απασχολεί ιδιαίτερα την Ευρωπαϊκή Ενωση, αλλά οι διώξεις του Τύπου από την κυβέρνηση του κ. Ερντογάν. Το γεγονός, με άλλα λόγια, ότι 29 δημοσιογράφοι και τέσσερις διευθυντές τηλεοπτικών καναλιών βρίσκονται στη φυλακή και ότι ο δημοσιογραφικός όμιλος Ντογκάν, που πρόσκειται στο παραδοσιακό κατεστημένο, καταδικάσθηκε σε χρηματική ποινή 500 εκατ. δολαρίων. Η αξιωματική αντιπολίτευση σημείωσε σημαντικότατες επιτυχίες στις τελευταίες δημοτικές εκλογές, αλλά στον ιδεολογικό τομέα το βασικό της επιχείρημα εξαντλείται στην επικίνδυνη απόκλιση της ισλαμικής κυβερνήσεως από το κοσμικό κράτος, που ίδρυσε ο Μουσταφά Κεμάλ.
Αυτό που σπεύδει, πάντως, να διευκρινίσει ο κ. Οϊμέν είναι ότι μια στρατιωτική παρέμβαση είναι ανεπιθύμητη, τονίζοντας ότι «ο στρατός δεν έχει κανένα ρόλο στην πολιτική». Η μόνη εγγύηση του κοσμικού κράτους είναι η ανωτάτη δικαστική αρχή, που παραμένει ανεξάρτητη, όπως επισημαίνει ο κ. Οϊμέν.
Η πολιτική Νταβούτογλου
Αναλυτές επιχειρούν να διερευνήσουν εάν η εσωτερική πολιτική μπορεί να επηρεάσει τον διεθνή προσανατολισμό της χώρας. Και το ερώτημα που τίθεται, σε γενικές γραμμές, είναι κατά πόσο η πολυεπίπεδη πολιτιστική διαστρωμάτωση της Τουρκίας θα εναρμονισθεί με τις κατευθύνσεις της εξωτερικής πολιτικής. Στο θέμα αυτό ο νέος υπουργός Εξωτερικών, κ. Αχμέτ Νταβούτογλου, δίδει μία απάντηση έμμεση πλην σαφέστατη.
«Ως Ευρωπαίος έχω ένα όραμα· πιστεύω σε μια Ευρώπη περισσότερο περιεκτική, -σ.σ. με ενσωματωμένη την Τουρκία σε αυτή- οικονομικά και στρατηγικά ισχυρότερη», είπε ο κ. Νταβούτογλου, αλλά πρόσθεσε ότι «στην ισλαμική συνδιάσκεψη θα μιλήσουμε ως χώρα της περιοχής και όχι ως Δυτικοί».
Σε πρακτικό επίπεδο η διατύπωση της αρχής «μηδενικά προβλήματα με τους γείτονες» ή ο στόχος «δημιουργίας μιας ζώνης σταθερότητος γύρω από την Τουρκία», ορίζει το πλαίσιο της παρεμβατικής εξωτερικής πολιτικής του κ. Νταβούτογλου στις γειτονικές ισλαμικές χώρες, που φαίνεται να εξυπηρετεί τον Αμερικανό πρόεδρο κ. Μπαράκ Ομπάμα. Σε ερώτηση πώς σχολιάζει τη στήριξη του κ. Ομπάμα προς την τουρκική κυβέρνηση, ο κ. Οϊμέν απλώς παρατήρησε: «Οταν ο Αμερικανός πρόεδρος ζητεί κάτι, ο πρωθυπουργός της Τουρκίας -ο κ. Ερντογάν- έχει δύο επιλογές: να απαντήσει «Μάλιστα» ή «Μάλιστα, κύριε»».
Η κουρδική παράμετρος
Πέρα από τα δύο κόμματα εξουσίας, υπάρχει και μία άλλη σημαντικότατη παράμετρος, το υποστηρίζομενο από τους Κούρδους «Δημοκρατικό Κόμμα της Τουρκίας», που εξασφάλισε επίσης σημαντικά οφέλη στις τελευταίες εκλογές.
Η βουλευτής του κόμματος, κ. Σαμπαχάτ Τουντέλ, δηλώνει ότι το κόμμα της είναι το μόνο που έχει να προτείνει πολιτική λύση του κουρδικού προβλήματος και ότι σε μία τέτοια διαδικασία δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί ο ηγέτης του ΡΚΚ κ. Αμπντουλάχ Οτσαλάν, που υποστηρίζει πλέον ρύθμιση του κουρδικού προβλήματος στο πλαίσιο μιας ενιαίας Τουρκίας. Είναι προφανές ότι η αναφορά στον κ. Οτσαλάν μπορεί να κάνει τα άλλα κόμματα της Τουρκίας να λησμονήσουν προς στιγμή τις διαφορές τους.
Η Τουρκία βιώνει και αυτή τον διχασμό της «αστικής» της τάξης, που στάθηκε τόσο μοιραίος για την Ελλάδα της δεκαετίας του '20. Ως χώρα κατ' εξοχήν συντηρητική, μπορεί να επιτύχει κάποια ισορροπία. Εάν όχι, οι συνέπειες θα είναι δραματικές και ίσως όχι μόνον στο εσωτερικό αυτής της χώρας.