Ο ...τηλεοπτικός επεκτατισμός της Τουρκίας

Με το που περνάς τα σύνορα οδικά, από την τουρκική περιοχή της Αντιόχειας στη Συριακή επαρχία του Χαλεπίου, πολλά πράγματα αλλάζουν. Η Συριακή ύπαιθρος είναι ομορφότερη από την τουρκική επαρχία του Χατάι, και ταυτόχρονα πολύ πιο «πίσω». Το διαδίκτυο που προσφέρεται ατελώς σε όλα σχεδόν τα ξενοδοχεία και τα καφέ της Τουρκίας σταματά στα σύνορα. Τα μηχανήματα για συναλλαγές με πιστωτικές κάρτες παύουν να υπάρχουν – τα βρίσκεις μόνο σε ακριβά ξενοδοχεία και εστιατόρια. Αυτό που δεν αλλάζει είναι το πλήθος από ταμπέλες τουρκικών εταιρειών. Τουρκικές αλυσίδες ξενοδοχείων είναι παρούσες σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Συρίας, τουρκικές κατασκευαστικές κτίζουν παντού και στον καταιγισμό από τις διαφημιστικές ταμπέλες των τουρκικών εταιρειών στους δρόμους της χώρας αντιστοιχεί η πληθώρα των τουρκικών καταναλωτικών αγαθών στα καταστήματά της.

Αλλά η Τουρκία δεν έχει εισβάλει στη Συρία μόνο οικονομικά. Κάθε απόγευμα, εικόνες της Τουρκίας και της εκεί ζωής εισβάλουν σε κάθε σχεδόν συριακό σαλόνι. Οι τουρκικές σειρές μονοπωλούν τη συριακή τηλεόραση, όπως και εκείνη πολλών αραβικών χωρών. Στις τεράστιες γιγαντοοθόνες, που αποτελούν μόδα στα νεανικά καφέ της Δαμασκού και του Χαλεπίου, όταν δε μεταδίδονται αγώνες ποδοσφαίρου ή ειδήσεις, μεταδίδονται τουρκικές σειρές. Νέοι και μεσήλικες και των δύο φύλων, από κάθε κοινωνικό περιβάλλον, τις παρακολουθούν φανατικά, καθηλωμένοι στην οθόνη και καπνίζοντας αρωματισμένο ναργιλέ. Οι τουρκικές σειρές αποτελούν, όπως είναι φυσικό, διαφήμιση της Τουρκίας και του τουρκικού τρόπου ζωής – εκείνου τουλάχιστον της κοσμικής (μη θρησκόληπτης) τάξης της χώρας, στη Συρία και όλο τον Αραβικό κόσμο. Προκάλεσαν όμως επανειλημμένα σάλο στις αντίστοιχες κοινωνίες για την υπολαμβανόμενη «ελευθεριότητα» των ηθών που απεικονίζουν.

«Αλήθεια, ζείτε στην Κωνσταντινούπολη;» μας ρωτά με ενθουσιασμό η Νουρχάν, νεαρή κοπέλα που μας πιάνει την κουβέντα. Κάθεται με την παρέα της σε ένα από τα πολυάριθμα καφέ – εστιατόρια που έχουν κατακλύσει τη χριστιανική γειτονιά της παλιάς Δαμασκού, και παρακολουθεί την τελευταία τουρκική σειρά στη γιγαντοοθόνη. Στα διαλείμματα, καπνίζει ναργιλέ και παίζει χαρτιά με τους φίλους της. Η ίδια είναι μουσουλμάνα και φορά ισλαμική μαντήλα. Παραπονείται πως στη Συρία, τουλάχιστον για τις μουσουλμάνες, τα ήθη δεν είναι τόσο άνετα όσο καταδεικνύονται στις τουρκικές σειρές. «Εδώ το φλερτ είναι δύσκολο. Χρειάζεσαι χίλια προσχήματα για να μπορέσεις να βγεις από το σπίτι, ενώ οι οικογένειες είναι συνεχώς σκυμμένες από πάνω σου. Η δική μας γενιά ασφυκτιά» παραπονείται η Νουρχάν, ενώ μέσα σε διάστημα δέκα λεπτών μας λέει τρεις φορές πόσο θέλει να επισκεφθεί την Τουρκία. Πράγματι, τα τελευταία πέντε χρόνια ο αριθμός των Σύρων που επισκέπτονται την Τουρκία για διακοπές αυξήθηκε κατά είκοσι φορές, κάτι στο οποίο συνέβαλαν τόσο οι τουρκικές σειρές, όσο και η εξομάλυνση των σχέσεων και η αμοιβαία κατάργηση της βίζας για τους πολίτες των δύο χωρών.

«Παλιά είχαμε ζωντανή μουσική. Ο κόσμος ερχόταν στη χριστιανική γειτονιά για να πιει κρασί και ρακί και να γευθεί τους παραδοσιακούς μεζέδες συνοδεία μουσικής, αλλά και για να συζητήσει. Σήμερα, αναγκαζόμαστε να αναρτήσουμε αυτές τις γιγαντοοθόνες, ενώ σταματήσαμε τη μουσική. Ο κόσμος – ειδικά οι νέοι – ήταν διατεθειμένοι να παραμένουν σπίτι προκειμένου να μη χάσουν επεισόδιο της αγαπημένης τους σειράς. Όταν άρχισε όλη αυτή η ιστορία με τη Νουρ, η γειτονιά κόντευε να αδειάσει τις ώρες προβολής» παραπονείται ο Ρεϊμόν, ιδιοκτήτης του εστιατορίου. Σήμερα οι γιγαντοοθόνες έχουν γεμίσει όχι μόνο τη χριστιανική γειτονιά, αλλά όλη τη Δαμασκό.

Η μόδα με τις τουρκικές σειρές ξεκίνησε με τη μετάδοση, το 2008, της σειράς Γκιουμούς, μεταγλωττισμένης στη συριακή αραβική και υπό τον τίτλο Νουρ, από σαουδαραβικό δορυφορικό δίκτυο σε όλο τον αραβικό κόσμο. Η σειρά αποτέλεσε γρήγορα κοινωνικό φαινόμενο, μία νέα – και για πολλούς ζηλωτές του Ισλάμ επικίνδυνη – έκφραση της ποπ κουλτούρας. Πολλοί Άραβες σχολιαστές έκαναν λόγο για Νουρ-μανία. Η Μαρί και η Τερέζ, δύο αδελφές που ανήκουν στην ελληνοκαθολική κοινότητα της Δαμασκού, διατηρούν κατάστημα όπου πωλούν αυθεντικά και αντιγράφουν DVD. Δύο χρόνια μετά την πρώτη προβολή της, τα DVD της Νουρ και άλλων τουρκικών σειρών είναι από τα πιο ευπώλητα στη Συρία, διαβεβαιώνουν. Η Τερέζ μας περιγράφει την υπόθεση της Γκιουμούς/Νουρ:

«Μοναχογιός πλούσιου επιχειρηματία καταγόμενου από την επαρχία, ο Μεμέτ [Μοχανάντ] βυθίζεται στην κατάθλιψη μετά τον αναπάντεχο θάνατο της αρραβωνιαστικιάς του. Γίνεται επιθετικός, αφήνεται στο ποτό και τις καταχρήσεις. Για να τον επαναφέρει στο σωστό δρόμο, η οικογένειά του τον αναγκάζει να παντρευθεί την κόρη φιλικής οικογένειας. Η Γκιουμούς [Νουρ] μεγάλωσε στο χωριό. Ξέρει μόνο να ράβει και είναι απολύτως ξένη με την πολυτέλεια της ζωής του Μεμέτ. Προσαρμόζεται όμως γρήγορα στην Πόλη, καλλιεργεί το ταλέντο της στο ράψιμο και κατορθώνει να στήσει εταιρεία γυναικείων ενδυμάτων. Μεταμορφώνεται σε ελκυστική γυναίκα, επιτυχημένη επιχειρηματία που «κερδίζει» τον έρωτα και τον θαυμασμό του συζύγου της, βγάζοντάς τον από τη μελαγχολία. Ζουν ευτυχισμένοι σε παραθαλάσσια έπαυλη στον Βόσπορο.»

Σε μας το σενάριο φαίνεται γλυκανάλατο και γεμάτο χαζά κοινωνικά στερεότυπα μιας άλλης εποχής. Ωστόσο, η προβολή της σειράς το 2008 προκάλεσε αναστάτωση σε όλο τον αραβικό κόσμο, από τον Ατλαντικό ως τον Περσικό και από τη Συρία ως την Καζαμπλάνκα. Ο βυθισμένος στην κοινωνική καθυστέρηση και θρησκοληψία αραβικός κόσμος είδε τη «Νουρ» να ανοίγει δρόμο σε διαζύγια, ενώ μια ολόκληρη κουλτούρα λατρείας αναπτύχθηκε και εξακολουθεί γύρω από τους πρωταγωνιστές της, Kιβάντς Τατλιτούγ και Σονγκιούλ Οντέν.

Ο ομολογουμένως εκπάγλου καλλονής Κιβάντς Τατλιτούγ, 27 ετών σήμερα και πρώην μοντέλο, αποτέλεσε την πέτρα του σκανδάλου. Γνωστός στην Ελλάδα ως πρωταγωνιστής της σειράς «Τα σύνορα της Αγάπης» όπου υποδυόταν τον Ελληνα, ο ξανθός και γαλανομάτης Τατλιτούγ έχει κατακτήσει τις καρδιές εκατομμυρίων κοριτσιών, αλλά και ωρίμων γυναικών, στον αραβικό κόσμο. «Είναι όμορφο παιδί, με εξωτική για το μεσανατολικό κοινό εμφάνιση» λέει για τον ηθοποιό ο σκηνοθέτης της σειράς, Κεμάλ Ουζούν. «Ωστόσο, νομίζω ότι αυτό που συγκίνησε τις τηλεθεάτριες στον αραβικό κόσμο είναι ο ρόλος του ως τρυφερού, ιδιαίτερα περιποιητικού συζύγου. Ονειρεύονται ένα σύζυγο που θα τους αφήνει περιθώρια πρωτοβουλίας, θα σέβεται η γνώμη και την ελευθερία τους» εξηγεί στο newstime.gr.

O Τατλιτούγ ονομάσθηκε «Τούρκος Μπραντ Πιτ», και το γεγονός ότι είναι (τουλάχιστον κατ’ όνομα, δηλαδή πολιτισμικά) Μουσουλμάνος τον κάνει ακόμη πιο ποθητό στο γυναικείο κοινό κοινωνιών που έχουν μάθει να ξυπνούν και να κοιμώνται με τη θρησκεία. Το απρόσμενο και έντονο ενδιαφέρον που έδειξαν νέες κοπέλες αλλά και μεσήλικες για τον Τατλιτούγ οδήγησε σε σκάνδαλα, διαζύγια και μέχρι και δολοφονίες σε όλο τον Αραβικό κόσμο. «Ας μπορούσα να περάσω ένα βράδυ με το Μοχανάντ και ας μην παντρευόμουν ποτέ» γελά η Κοζέτ, φοιτήτρια υποκριτικής η ίδια. Μία 40χρονη γυναίκα στην Αλγερία, όμως, που εκμυστηρεύθηκε σε φίλη της την ίδια φαντασίωση για μια νύκτα με τον ηθοποιό είδε το σύζυγό της να τη χωρίζει. Φαίνεται πως η ομορφιά και η ευγένεια του ηθοποιού στη σειρά έβγαλε πολλές γυναίκες του αραβικού κόσμου από την αποχαύνωση στην οποία τις έχει καταδικάσει η ασφυκτική κοινωνική ηθική του Ισλάμ. Έτσι, για πολλούς Αραβες άνδρες, όπως και για την πανίσχυρη τάξη των φανατικών ιμάμηδων, η «Νουρ» και οι άλλες τουρκικές σειρές που μεταδίδονται σήμερα αποτελούν ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια των κοινωνικών αξιών, βόμβα προερχόμενη από «μία μουσουλμανική χώρα που έχει ξεστρατίσει». Είναι περίεργο θέαμα εκείνο των γυναικών που μοιάζουν με μαύρα φαντάσματα, καλυμμένες ολόκληρες, ακόμη και τα πρόσωπά τους, μέσα σε πέπλα, να αγοράζουν δεκάδες δεκάδες τα DVD του Τατλιτούγ από το μαγαζί των δύο αδελφών.

«Εδώ στη Συρία είναι δύσκολο για τις κοπέλες να παίρνουν μόνες τους αποφάσεις. Οι γονείς ανακατεύονται ακόμη στα πάντα, πολλές φορές και τα μεγαλύτερα αδέλφια μας. Δεν τους αρέσει να μιλάμε, να συναντιόμαστε με αγόρια. Ακόμη και οι χριστιανικές οικογένειες στις μεγάλες πόλεις έχουν πρόβλημα με την κινητικότητά μας, με το ζήτημα του φλερτ» λέει η Ραίμόντα, ελληνορθόδοξη από τη Δαμασκό. «Όλες μας αναζητούμε το ίδιο πράγμα, ένα σύζυγο τρυφερό και ρομαντικό, και, γιατί όχι, εμφανίσιμο!» εκμηστηρεύεται η Νασρίν, μουσουλμάνα αυτή, και μάλιστα από οικογένεια συντηρητική, όπως λέει «Δυστυχώς, όμως, οι Αραβες είναι άξεστοι και βαρετοί. Συμπεριφέρονται στη σύζυγο σαν αντικείμενο που δεν έχει όνειρα, φιλοδοξίες, πόσω μάλλον επιθυμίες σαρκικές! Δε δέχονται να μας αφήνουν να εργαζόμαστε και να βγαίνουμε από το σπίτι κατά βούληση».

Στις τηλεοπτικές σειρές όπως η Γκιουμούς/Νουρ, η κοσμική Τουρκία εμφανίζεται ως μία μουσουλμανική κοινωνία όπου οι γυναίκες μπορούν να ταξιδέψουν μόνες, να σπουδάσουν, να ερωτευθούν, να κάνουν καριέρα, και όπου ο άνδρας πρέπει να είναι ρομαντικός και περιποιητικός αν θέλει να κρατήσει τη σύζυγό του και να σώσει τον γάμο του. «Βρίσκω τη Γκιουμού απαράδεκτα οπισθοδρομική, την απεικόνιση ενός γάμου με προξενιό προσβλητική» διαμαρτύρεται η Πολίτισσα Ντενίζ Γιαζγκάν, ακτιβίστρια των γυναικείων δικαιωμάτων. «Φυσικά εδώ έχουμε όλες αυτές τις ελευθερίες. Ωστόσο, η πρωταγωνίστρια ζει για να κερδίσει την καρδιά του αγοριού. Τίποτε το επαναστατικό, τίποτε το φεμινιστικό».

Για τις γυναίκες των αραβικών χωρών, δυστυχώς, τα μέτρα και τα σταθμά είναι πολύ διαφορετικά. Ο τύπος κατακλύζεται από ρεπορτάζ για οικογενειακά σκάνδαλα με αφορμή τις σειρές. Ιορδανός χώρισε τη σύζυγό του όταν ανακάλυψε τη φωτογραφία του Τατλιτούγ στο κινητό της. Έφηβες στην Αίγυπτο αυτοκτόνησαν όταν οι σύζυγοι που τους διάλεξαν οι γονείς τους «δεν έμοιαζαν καθόλου με το Μοχανάντ». Για «μάστιγα διαζυγίων» στην Αίγυπτο και κράτη του Κόλπου μιλούν αναλυτές. Οι σύζυγοι δίνουν τέλος στο γάμο κατηγορώντας τις συζύγους για «φαντασιώσεις με τον τηλεοπτικό ήρωα». Ανώτατος κληρικός της Σαουδικής Αραβίας εξέδωσε «φατβά» κατά της Γκιουμούς/Νουρ, χαρακτηρίζοντάς την «ανατρεπτική και βλάσφημη» και όποιο κανάλι τη μεταδίδει «εχθρό του Θεού και του Προφήτη». Στο δε Ιράν, ο κυβερνητικός Τύπος έκανε λόγο για συνωμοσία Τουρκίας και Σαουδαράβων, που επιδιώκουν μέσω τηλεοπτικών σειρών να υπονομεύσουν την «ηθική ηγεμονία» του Ιράν στους Σιίτες του Κόλπου!

Αυτό που περισσότερο ενόχλησε κληρικούς και ακραίους σε όλο τον αραβικό κόσμο με τη Γκιουμούς/Νουρ είναι πως στη σειρά καμμία γυναίκα δε φορά μαντήλα, οι ήρωες εικονίζονται να πίνουν κρασί, να φιλιούνται και να διασκεδάζουν με μουσική και χορό, πράγματα αδιανόητα για τη μεγάλη πλειοψηφία των Αράβων μουσουλμάνων. Εάν το γεγονός ότι οι τηλεοπτικοί ήρωες είναι οι ίδιοι μουσουλμάνοι τους φέρνει κοντύτερα στο τηλεοπτικό κοινό, τους κάνει πιο προσιτούς, οι παραπάνω συμπεριφορές από «μουσουλμάνους που έχουν παραστρατήσει» εξοργίζουν το αρτηριοσκληρωτικά συντηρητικό ισλαμικό ιερατείο. Για πολλούς νέους και νέες του αραβικού κόσμου, πάντως, η Νουρ και οι άλλες τουρκικές σαπουνόπερες δείχνουν τη ζωή που ονειρεύονται. «Θέλουμε να είμαστε μουσουλμάνοι, αλλά μοντέρνοι μουσουλμάνοι όπως οι Τούρκοι, όχι κολλημένοι στο μεσαίωνα!» εξηγεί η Νουρχάν γεμάτη ενθουσιασμό. Οι φίλοι της συμφωνούν απολύτως.

Με ή χωρίς φατβά και σκάνδαλα, οι τουρκικές σειρές σαρώνουν τις τηλεθεάσεις των αραβικών χωρών. Στη Συρία, το Λίβανο, την Τυνησία, τα παλαιστινιακά εδάφη και την Αίγυπτο έχουν εκτοπίσει τις δυτικές σαπουνόπερες, καθώς απεικονίζουν μία κοινωνία που φαίνεται στους Άραβες «πιο οικεία». Οι ειδυλλιακές εικόνες από το Βόσπορο και τις εξοχές της Πόλης, αναπόσπαστο στοιχείο στις περισσότερες από αυτές τις σειρές, οδήγησε σε θεαματική αύξηση του τουρισμού προς την Τουρκία από τα Αραβικά κράτη. Συρρέουν οι Άραβες να επισκεφθούν την παραθαλάσσια έπαυλη του Βοσπόρου όπου γυρίσθηκε μέρος της Γκιουμούς/Νουρ. Οι τουρκικές εταιρείες, κατέχουν σημαντικό μερίδιο σε κάθε αγορά της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, χρησιμοποιούν τις εικόνες του Τατλιτούγ και της συμπρωταγωνίστριάς του Σονγκιούλ Οντέν για να διαφημίσουν τα προϊόντα τους.

Το «φαινόμενο της τουρκικής σαπουνόπερας» συνοδεύει τα εντυπωσιακά πολιτικά ανοίγματα της κυβέρνησης Έρντογαν στον Αραβικό κόσμο, και τις θεατρικές συχνά παρεμβάσεις της υπέρ των Παλαιστινίων, που έχουν εκτοξεύσει τη δημοτικότητα της Τουρκίας στα ύψη μεταξύ των Αράβων. Η εικόνα βέβαια της Τουρκίας, όπως προβάλλεται μέσα από τις σειρές αυτές, είναι πολύ διαφορετική από εκείνη που ενδεχομένως θα ήθελε να προβάλει η συντηρητική και ισλαμικών πεποιθήσεων κυβέρνηση Έρντογαν. Και δε λείπουν και τα παράδοξα. Η «Κοιλάδα των Λύκων», μία κακόγουστη σειρά γεμάτη ξενοφοβικές, αντισημιτικές και αντιδυτικές αναφορές που διέπεται παράλληλα από αντικουρδικό μένος, αποτελεί την αγαπημένη των κατοίκων της Αφρίν, της μεγαλύτερης από τις κουρδικές κωμοπόλεις που είναι σπαρμένες μεταξύ του Χαλεπίου και των τουρικών συνόρων. Οι αφίσες της στολίζουν πολλές βιτρίνες των αμέτρητων καταστημάτων στον κεντρικό δρόμο της πόλης. Κανείς από τους ντόπιους όμως δεν μπορεί να μας εξηγήσει γιατί στους Κούρδους της Αφρίν αρέσει τόσο η αγαπημένη σειρά της τουρκικής ακροδεξιάς.

Ο Κιβάντς Τατλιτούγ και ο Κεμάλ Ουζούν, ο σκηνοθέτης της Γκιουμούς, της σειράς που «άνοιξε το δρόμο» στις θεαματικές τηλεθεάσεις των τουρκικών παραγωγών στον αραβικό κόσμο, δηλώνουν και οι δύο έκπληξη με την απρόσμενη επιτυχία της. Δύο χρόνια μετά την πρώτη προβολή της στα αραβικά, ο Ουζούν δηλώνει στο newstime.gr πως ανθίσταται σε επίμονες προτάσεις από κανάλια του Κόλπου να γυρίσει αραβικές σειρές. Μιλά για «πολιτιστικό χάσμα» μεταξύ Τουρκίας και Αράβων. «Ανησυχώ με τις πολιτικές προεκτάσεις. Σε τηλεοπτικές συζητήσεις όπου με κάλεσαν, Αραβες παριστάμενοι με ρώτησαν: Τι είδους μουσουλμάνοι είστε εσείς που γυρίζετε τέτοια πράγματα; Τι είδους άνδρες αφήνουν στις γυναίκες τους τόση ελευθερία; Δυστυχώς, ο αραβικός κόσμος έχει θέσει τη θρησκεία στο κέντρο της ύπαρξής του» λέει ο Ουζούν, που υποστηρίζει ότι νιώθει την Ελλάδα πολύ κοντινότερη και μία ελληνοτουρική συμπαραγωγή πολύ πιο πιθανή.